Ηλεκτρονική Διάθεση Μαθήματος
Περιεχόμενο Μαθήματος
Στόχος του μαθήματος είναι να διδαχθούν οι φοιτητές ένα σχεδίασμα της εξέλιξης του Βυζαντινού Πολιτισμού με έμφαση στους τομείς της Βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής που καλύπτει την περίοδο από τις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ., με την ευρεία διάδοση του χριστιανισμού, έως την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Η ύλη κατανέμεται σε υποπεριόδους, κατά τις οποίες εξετάζονται χωρικά και χρονικά αντιπροσωπευτικά αρχιτεκτονικά σύνολα, ενδεικτικά ζητήματα τοπογραφίας (Κωνσταντινούπολη και Θεσσαλονίκη), χαρακτηριστικά παραδείγματα ψηφιδωτού διακόσμου και τοιχογραφιών, φορητών εικόνων και γλυπτικής με έμφαση στα μεγάλα παραγωγικά κέντρα της επικράτειας στην Ανατολή και τη Δύση. Παράλληλα συνεξετάζονται και οι ιστορικές παράμετροι που οδήγησαν στην αποκρυστάλλωση των γενικών χαρακτηριστικών κάθε περιόδου.
Εβδομάδα #1 Εισαγωγή στην έννοια του βυζαντινού πολιτισμού και των υλικών καταλοίπων του: ανάλυση των όρων, θεωρητική αντιμετώπιση της βυζαντινής τέχνης διαχρονικά, περιοδοποίηση, αρχές και γνωρίσματα της βυζαντινής τέχνης. Πρωτοβυζαντινή περίοδος – παλαιοχριστιανική τέχνη. Κατακόμβες, ταφικά μνημεία, ευκτήριοι οίκοι και αρχιτεκτονική εξέλιξη του λατρευτικού κτηρίου. Ιδεολογικό πλαίσιο. Χωροχρονικό πλαίσιο: Ρώμη και Ανατολή, 2ος – 4ος αι.
Εβδομάδα #2 Η τέχνη στην κωνσταντίνεια περίοδο και εξής: η γένεση του τύπου της βασιλικής, τα αρχιτεκτονικά και τα λειτουργικά μέρη του ναού, δομικά χαρακτηριστικά. Οι βασιλικές του Κωνσταντίνου. Παραδείγματα στο δυτικό και το ανατολικό τμήμα. Ιδεολογικό πλαίσιο. Χωροχρονικό πλαίσιο: Ρώμη, Άγιοι Τόποι, Κωνσταντινούπολη, 4ος και 5ος αι.
Εβδομάδα #3 Τα περίκεντρα κτίσματα: απλά κυκλικά, σύνθετα κυκλικά, ελεύθερα και εγγεγραμμένα οκτάγωνα, πολύλοβα. Σταυρικοί ναοί. Βαπτιστήρια. Χωροχρονικό πλαίσιο: Ιταλική χερσόνησος, Ανατολή, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη - Μακεδονία, 4ος – 6ος αι.
Εβδομάδα #4 Η τρουλαία βασιλική και η εξέλιξή της: Ιστορικό – ιδεολογικό πλαίσιο. Δομικά χρακτηριστικά, αντιπροσωπευτικά παραδείγματα και Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης. Χωροχρονικό πλαίσιο: Κωνσταντινούπολη, Ραβέννα, Ανατολή, τέλη 5ου αι. – ιουστινιάνεια περίοδος και reconquista.
Εβδομάδα #5 Το πολεοδομικό σχέδιο της Κωνσταντινούπολης: η εξελικτική διαμόρφωση της μεγαρικής αποικίας σε πρωτεύουσα της οικουμενικής αυτοκρατορίας του μεσαιωνικού κόσμου. Βασικά πολεοδομικά γνωρίσματα, διάρθρωση της πόλης (οχυρώσεις, κοσμικά κτίσματα, δρόμοι και κοινωφελή έργα) με έμφαση στην πρωτοβυζαντινή περίοδο. Συγκριτικά στοιχεία με τη Θεσσαλονίκη.
Η γλυπτική της πρωτοβυζαντινής περιόδου – γενικά στοιχεία και βασικές αρχές που την διέπουν: παραδείγματα κοσμικής πλαστικής. Αρχιτεκτονική γλυπτική.
Εβδομάδα#6 Μνημειακή ζωγραφική – Ψηφιδωτά (1). Η τέχνη και η τεχνική του ψηφιδωτού. Σύντομο ιστορικό. Ιδεολογικό υπόβαθρο. Επιδαπέδια ψηφιδωτά: Μεγάλο ή Ιερό Παλάτιο Κωνσταντινούπολης. Εντοίχια ψηφιδωτά: Θεσσαλονίκη, Κύπρος, Σινά. 4ος, 5ος, 6ος και 7ος αι.
Εβδομάδα #7 Μνημειακή ζωγραφική – Ψηφιδωτά (2). Εντοίχια ψηφιδωτά: Ραβέννα και Ρώμη. Χρονικό πλαίσιο: 4ος, 5ος, 6ος και 7ος αι.
Φορητές εικόνες: Τέχνη και τεχνική. Η ιδεολογία της εικόνας. Καταγωγή και εξέλιξη κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο. Από τα πορτραίτα Φαγιούμ στις εγκαυστικές λατρευτικές εικόνες του Σινά και της Ρώμης. Χρονικό πλαίσιο: 3ος – 8ος αι.
Εβδομάδα #8 Μεταβατική εποχή («σκοτεινοί αιώνες») - Εικονομαχική περίοδος: ιστορικές, ιδεολογικές και θρησκευτικές παράμετροι που καθορίζουν την εποχή. Επιπτώσεις στις πόλεις και στη ζωή της υπαίθρου. Νεώτερα αρχαιολογικά δεδομένα. Η αρχιτεκτονική μορφή του τρουλαίου ναού και η μετεξέλιξή του. Παραδείγματα. Μνημειακή ζωγραφική και ανεικονικός διάκοσμος. Τέχνη Ανατολής – τέχνη Δύσης. Παραδείγματα. Χωροχρονικό λαίσιο: Ελλαδικός χώρος, Κωνσταντινούπολη, Μ. Ασία, Ρώμη, μέσα 7ου, 8ος, αρχές 9ου αι.
Εβδομάδα #9 Μεσοβυζαντινή περίοδος (864-1204) (1): τα χρονικά όρια. Ιστορικό διάγραμμα. Βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου στον τομέα του πολιτισμού. Αναγέννηση των τεχνών. Αρχιτεκτονική: καταγωγή, εμφάνιση κι εξέλιξη του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Παραδείγματα Κωνσταντινούπολης και περιοχών επιρροής της. Αρχιτεκτονική της ελλαδικής σχολής, κατηγορίες ναών, γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά. Παραδείγματα νότιου ελλαδικού χώρου.
Εβδομάδα #10 Μεσοβυζαντινή περίοδος (864-1204) (2): Η εξέλιξη στον τρόπο στήριξης του τρούλου: Σύνθετοι οκταγωνικοί ναοί. Απλοί ή νησιωτικοί οκταγωνικοί ναοί. Παραδείγματα κεντρικής, νότιας και νησιωτικής Ελλάδας – αυτοκρατορικές δωρεές. Η ανάπτυξη του μοναχισμού. Μοναστηριακή αρχιτεκτονική. Τρίκογχος αγιορείτικος τύπος.
Εβδομάδα #11 Η μνημειακή ζωγραφική της εποχής των Μακεδόνων αυτοκρατόρων: η αναγέννηση των Μακεδόνων αυτοκρατόρων – βυζαντινός ουμανισμός και τέχνες. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και η νέα θεματική. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης. Οι αυτοκρατορικές αναθηματικές παραστάσεις, πολιτικά και καλλιτεχνικά συμφραζόμενα.
Εβδομάδα #12 Η εξέλιξη των ΜΒ ψηφιδωτών και των τοιχογραφικών συνθέσεων: ο ψηφιδωτός διάκοσμος τριών μονών του 11ου αι.: Όσιος Λουκάς (β΄ τέταρτο 11ου αι.), Νέα Μονή Χίου (1042-1056), Μονή Δαφνίου (περ. 1080). Παραδείγματα εξέλιξης του εντοίχιου ζωγραφικού διακόσμου της εποχής των Μακεδόνων και των Κομνηνών σε βασικά καλλιτεχνικά κέντρα: προσέγγιση σε ζητήματα εικονογραφίας και τεχνοτροπίας.
Εβδομάδα #13 Υστεροβυζαντινή περίοδος – παλαιολόγεια εποχή (1261-1204). Το ιστορικό πλαίσιο και η σημασία της παλαιολόγειας αναγέννησης. Η συνέχιση των παλαιών τύπων με νέες μορφές. Η συγχώνευση διαφορετικών στοιχείων και η πολυπλοκότητα των μορφών. Συγκριτικά παραδείγματα από την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη στους τομείς της αρχιτεκτονικής και της μνημειακής ζωγραφικής. Η εμφάνιση των «σχολών» και των καλλιτεχνικών κύκλων με επώνυμους καλλιτέχνες που υπογράφουν τα έργα τους. Ανακεφαλαίωση και σύντομη αναδρομή στις προηγούμενες παραδόσεις. Συζήτηση για την αφομοίωση των παραδόσεων και των βασικών στόχων του μαθήματος. Γενικές οδηγίες για τις εξετάσεις.
Επιπρόσθετη βιβλιογραφία για μελέτη
Γ. Γούναρης, Εισαγωγή στην Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία, Α΄ Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 2000.
Γ. Γούναρης, Εισαγωγή στην Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία, Β΄ Ζωγραφική, Θεσσαλονίκη 2007.
Ν. Γκιολές, Παλαιοχριστιανική μνημειακή ζωγραφική (π. 300-726), Αθήνα 2007.
Ν. Γκιολές, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), Αθήνα 1987.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ σσ. 354-397, τ. Η΄ σσ. 274-325, τ. Θ΄ σσ. 394-458.
E. Kitzinger, Byzantine Art in the Making, Λονδίνο 1977.
R. Krautheimer, Early Christian and Byzantine Architecture, Yale Univ. Press 1992.
Τζ. Λόουντεν, Πρώιμη χριστιανική και βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 1999.
C. Mango, Byzantine Architecture, New York 1976.
C. Mango, Βυζάντιο, η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Αθήνα 1988, 301-330.
Ν. Πανσελήνου, Βυζαντινή ζωγραφική. Η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της.
J.-M. Spieser, Η αυτοκρατορική και χριστιανική τέχνη. Ενότητα και διαφορές, στο: C. Morrison (επ.), Ο Βυζαντινός κόσμος, τ. Α΄, Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Αθήνα 2007, 307-391.