Μουσική, Ιστορία, Πολιτική: Από τον Ρεαλισμό στον Μεταμοντερνισμό

Εμβάθυνσης / Εμπέδωσης Γνώσεων

Το μάθημα προσφέρεται και σε φοιτητές προγραμμάτων ανταλλαγής.

Θα έχετε μια ιστορικά εμπεριστατωμένη εικόνα των πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων και αντιλήψεων από τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα ως τις ημέρες μας, ούτως ώστε να μπορείτε να ερμηνεύετε στοιχειωδώς την αποτύπωσή τους σε ‘υψηλές’ μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης. Αναλυτικότερα, στις εποχές των ευρωπαϊκών εθνικών κινημάτων, του Νατουραλισμού (και του Βερισμού), του Ρεαλισμού, του Μοντερνισμού και των λεγόμενων μεταμοντέρνων. Θα εισαχθειτε στα ζητήματα των καλλιτεχνικών αποτυπώσεων του εξωτισμού και του οριενταλισμού, καθώς και στη σύγχρονη έρευνα στην κοινωνική ιστορία της μουσικής, ιδίως στο πεδίο της μουσικής άρθρωσης πολιτικών και κοινωνικών ιδεών. Θα μπορείτε στοιχειωδώς να συνδέετε ‘υψηλές’ μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης με σύγχρονες πολιτικές και κοινωνικές ιδέες και αντιλήψεις.

Το μάθημα αυτό συνεχίζει άλλο μάθημα επιλογής με θέμα τις κοινωνικές και πολιτικές ιδέες που αποτυπώνονται στην όπερα από τις απαρχές της, γύρω στο 1600, ως τον ύστερο δέκατο ένατο αιώνα (“Μουσική, Ιστορία, Πολιτική. Από τον Μοντεβέρντι στον Βέρντι”). Όπως και στο εισαγωγικό εκείνο μάθημα, εδώ προσεγγίζουμε την ευρωπαϊκή διανοητική, πολιτική και κοινωνική ιστορία των χρόνων από το 1850 ως το 2020 υπό το πρίσμα ενός συγκεκριμένου τύπου μουσικης -της όπερας, μιας ‘διασκέδασης εξωτικής όσο και παράλογης’ (Δόκτορ Τζόνσον). Δεν ακολουθούμε μουσικολογική προσέγγιση ούτε δίνουμε μια συνοπτική ιστορία της όπερας αυτών των χρόνων. Χρησιμοποιούμε την όπερα ως τεκμήριο και μέσο για να εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους συλλάμβαναν και συζητούσαν τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, από τους αριστοκράτες που οργάνωσαν την αντεπανάσταση στη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα και τους αστούς που τροφοδότησαν το μελόδραμα σ’ όλη τη διάρκεια του δέκατου ένατου, καθώς και τα λαϊκά στρώματα και τις επαναστατικές δυνάμεις που το οικειοποιήθηκαν. Ανιχνεύουμε πώς ταξικά πολιτικά κι αισθητικά προγράμματα διαπλέκονταν με τα εθνικά κινήματα και με τις αισθητικές πρωτοπορίες του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα. Ιδιαίτερα επιμένουμε στη χρήση του αισθητικού Ρεαλισμού για την προώθηση δεξιών και αριστερών πολιτικών σχεδίων μέχρι το 1900, στον μισογυνισμό και τον κοινωνικό κυνισμό της οπερέτας, στις εξίσου αμφίσημες πολιτικές συνδηλώσεις του Συμβολισμού στο γύρισμα του αιώνα, στην αξιοποίηση μοντερνιστικών ιδιωμάτων από τη ριζοσπαστική Αριστερά και Δεξιά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, και στην πολλαπλή, ή και κάποτε απλώς αδιάφορη πολιτικά, χρήση των λεγόμενων μεταμοντέρων προσεγγίσεων. Κύριοι τόποι του μαθήματός μας είναι η αστική όπερα των ευρωπαϊκών πρωτευουσών και το αριστοκρατικό μπαλέτο του Παρισιού και της Πετρούπολης τον δέκατο ένατο αιώνα, η καλλιτεχνική και πολιτική πρωτοπορία της Μόσχας και της Πετρούπολης τον ρωσικό Αργυρό Αιώνα και τη σοβιετική περίοδο, η κορύφωση του συμβολισμου στις όπερες και τα μπαλέτα του Κλωντ Ντεμπυσσύ και του Μπέλα Μπάρτοκ, ο ισπανικός, ο γερμανικός και ο γαλλικός μοντερνισμός, και η μεταπολεμική πολυτασικότητα. Ζητήματα κοινωνικής τάξης, φύλου, θρησκείας, έθνους, και ράτσας συζητούνται εν εκτάσει, καθώς και οι οριενταλιστικές και αποικιοκρατικές αντιλήψεις. Στο μάθημά μας επισκεπτόμαστε τις διαφορετικές χρονικότητες που συνδυάζει κάθε παράσταση όπερας. Διακρίνουμε δηλαδή και στοχαζόμαστε τον ιστορικό χρόνο της σύνθεσης, τον ιστορικό ή εξωιστορικό χρόνο στον οποίο εντοπίζουν την πλοκή ο λιμπρετίστας και ο συνθέτης, τον ιστορικό ή εξωιστορικό χρόνο στον οποίο τοποθετεί την πλοκή η συγκεκριμένη παράσταση που διαλέξουμε να παρακολουθήσουμε, τον ιστορικό χρόνο της παράστασης, και τέλος τον δικό μας ιστορικό και προσωπικό χρόνο. Επίσης υπάρχει, εκτός από αυτούς τους πέντε διαφορετικούς χρόνους, και η εσωτερική συναισθηματική χρονικότητα των διάφορων μουσικών στιγμών της πλοκής, που αποτυπώνεται μουσικά ιδίως στις άριες των πρωταγωνιστών και των πρωταγωνιστριών. Πολύς κόσμος πιστεύει πως η μουσική μορφή της όπερας αντιστοιχεί σ’ ευαισθησίες περασμένων εποχών, ενώ σχολιαστές όπως ο Σλαβοϊ Ζίζεκ εντοπίζουν τη χρυσή εποχή της στον δέκατο ένατο αιώνα. Κάποιοι νομίζουν πως οι όπερες είναι για γιαγιάδες που σκοτώνουν το χρόνο τους στο Μέγαρο, ή για μπλαζέ αριβίστες και αργόσχολους χιπστεράδες που έχουν την κοινωνια γραμένη εκεί που δεν πιάνει μελάνι. Στο μάθημά μας ωστόσο δείχνουμε πως τέτοια στερεότυπα, μολονότι έχουν βεβαίως κάποια αληθινή βάση, δεν αφορούν την όπερα στις καλύτερές της στιγμές ούτε στις πιο ριζοσπαστικές της παραδόσεις. Προσπερνώντας την περίοδο που είναι πιο γνωστή στον πολύ κόσμο, αλλά και σημαντικά ονόματα όπως του Ροσσίνι και του Βάγκνερ, στρέφουμε ιδίως την προσοχή μας σε σύγχρονες παραγωγές που όχι μόνο μας κάνουν οικεία την πολιτική και τα κοινωνικά διλήμματα παλαιότερων περιόδων, αλλά και μας μιλούν άμεσα και βαθειά για τη δική μας ζωή. Τα ονόματα συνθετών που συζητούμε συχνότερα είναι των γάλλων και ιταλών ρομαντικών και ρεαλιστών, από τον Μπιζέ ως τον Μασκάνι και τον Πουτσίνι, των ρώσων ρεαλιστών με προεξάρχοντες τον Τσαϊκόφσκι, τον Ρίμσκι Κόρσακοφ και τον Μούσοργκσκι, των φιλελεύθερων εθνικιστών από τον Ντβόρζακ ως τον Γιανάτσεκ, των εκφραστών του συμβολισμού όπως ήταν κατεξοχήν στις όπερές τους ο Ντεμπυσύ και ο Μπάρτοκ, των ρώσων και γερμανών πολιτικών κι αισθητικών ριζοσπαστών από τον Σοστακόβιτς και τον Προκόπιεφ ως τον Μπεργκ και τον Βάιλ, και τέλος των λεγόμενων μεταμοντέρνων όπως είναι ο Άνταμς, ο Μαρτίνοφ και ο Ντεσιάτνικοφ. Θα προσπαθήσουμε επίσης όσο είναι δυνατό ν’ αναδείξουμε τη δουλειά πρωτοποριακών σύγχρονων διευθυντών, όπως ο Κρυστόφ Βαρλικόφσκι και ο Πήτερ Σέλλαρς. Βασικό μας εγχειρίδιο, στα αγγλικά επειδή δυστυχώς δεν υπάρχει μεταφρασμένο στα ελληνικά, η Ιστορία της Δυτικής μουσικής του Ρίτσαρντ Ταρούσκιν. Η λειτουργική γνώση της αγγλικής γλώσσας είναι λοιπόν απαραίτητη για να το μελετήσουμε, αλλά και για να παρακολουθήσουμε το μάθημα, στο πλαίσιο του οποίου συχνά προβάλλουμε όπερες με αγγλικούς υποτίτλους, επειδή δεν είναι διαθέσιμες με ελληνικούς. Για να παρακολουθήσετε πάντως αυτό το μάθημα δεν απαιτείται προηγούμενη εξοικείωση με τον κόσμο της όπερας. Αρκεί να δείξετε σοβαρό ενδιαφέρον. Προκειμένου να γίνουν οι παραδόσεις πιο ελκυστικές δεν ακολουθούμε στην παρουσίασή μας αυστηρή χρονολογική σειρά, αλλά τις αρθρώνουμε γύρω από προβολές εξαιρετικών παραστάσεων, με ελληνικούς ή αγγλικούς υποτίτλους. Καθώς οι τελευταίες δεν είναι πάντοτε οι πιο ενδιαφέρουσες από μουσική άποψη, τις συμπληρώνουμε με αποσπάσματα από άλλες μουσικά εξαιρετικές παραστάσεις. Κάθε τρίωρο μάθημα ξεκινά με παρουσίαση μιας τέτοιας όπερας και ανίχνευση του ιστορικού της πλαισίου. Έπειτα, αφού την δούμε, τήν συζητούμε προσπαθώντας να εξηγήσουμε τις συνθήκες υπό τις οποίες δημιουργήθηκε, να ερμηνεύσουμε τις πολλαπλές της σημασιοδοτήσεις τόσο στη δική της εποχή όσο και αργότερα, και να παρουσιάσουμε τους διάφορους τρόπους με τους οποίους μπορεί να ιδωθεί σήμερα.

Όπερα, μπαλέτο, Ρομαντισμός, Οριενταλισμός, έθνος, μουσική, ιστορία, πολιτική, εθνικισμός, φύλο, κοινωνική τάξη, καπιταλισμός, επανάσταση, αποικιοκρατία, Ρομά, δέκατος ένατος αιώνας, εικοστός αιώνας, έθνος, μουσική, ιστορία, πολιτική, κοινωνική τάξη, φύλο, γένος, εθνικισμός, καπιταλισμός, πατριαρχία, επανάσταση, αποικιοκρατία, δέκατος έβδομος αιώνας, δέκατος όγδοος αιώνας, δέκατος ένατος αιώνας Κρυστόφ Βαρλικόφσκι, Πήτερ Σέλλαρς, Ρίτσαρντ Ταρούσκιν, Νίνο Πιρόττα, Καθρήν Κλεμάν, Φρανς Λεμαιτρ, Αρνολντ Χάουζερ, Μιχαήλ Μπαχτίν, Γιούρι Λότμαν, Άρνο Μάγιερ

26-11-2020