ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Ειδικού Υποβάθρου / Κορμού

Το μάθημα προσφέρεται και σε φοιτητές προγραμμάτων ανταλλαγής.

- Απόκτηση μιας σφαιρικής και τεκμηριωμένης γνώσης για την κεραμική παραγωγή από την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου μέχρι και τα κλασικά χρόνια με έμφαση σε ορισμένα από τα πιο σημαντικά κεραμικά εργαστήρια του ελλαδικού χώρου. - Ανάδειξη της μεγάλης συμβολής των κεραμικών εργαστηρίων στην εξέλιξη της κεραμικής τεχνολογίας και εικονογραφίας. - Ανάδειξη της σπουδαιότητας των κεραμικών ευρημάτων σε πολλούς τομείς της αρχαιολογικής έρευνας (χρονολόγηση, εμπόριο-οικονομία, λατρεία, ταφικά έθιμα κ.ά.). - Εξοικείωση των φοιτητών με τις πολυάριθμες κατηγορίες κεραμικής των διαφόρων εργαστηρίων, πολλές από τις οποίες συναντούν στις ανασκαφές και στις συλλογές των μουσείων κατά την πρακτική τους άσκηση.

Το μάθημα επικεντρώνεται στην εξέταση των ποικίλων κατηγοριών της αρχαίας ελληνικής κεραμικής διαχρονικά (από την πρωτογεωμετρική μέχρι και την κλασική περίοδο). Εισαγωγικά εξετάζονται διάφορα θέματα που σχετίζονται με την οργάνωση, τη λειτουργία και τις συνθήκες παραγωγής στα αρχαία κεραμικά εργαστήρια, με βάση τα σωζόμενα υλικά κατάλοιπα, τις μαρτυρίες των αρχαίων πηγών καθώς και των ίδιων των αγγείων (παραστάσεις). Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι διάφορες τεχνικές διακόσμησης και τα πιο χαρακτηριστικά σχήματα των αγγείων κατά τη γεωμετρική, αρχαϊκή και κλασική περίοδο, με έμφαση στα προϊόντα του κορινθιακού και του αττικού Κεραμεικού (πρωτογεωμετρικά και γεωμετρικά, πρωτοκορινθιακά και πρωτοαττικά, μελανόμορφα και ερυθρόμορφα, μελαμβαφή αγγεία) αλλά και με αναφορές σε άλλες περιοχές (Εύβοια, Κυκλάδες, Άργος, Λακωνία, Βοιωτία, Ανατολική Ελλάδα). Γίνεται ξεχωριστή μνεία στους σημαντικότερους εκπροσώπους των εργαστηρίων αυτών (κεραμείς και αγγειογράφους), στη διάδοση των αγγείων τους και στην επίδραση που άσκησαν σε άλλα σύγχρονα κεραμικά κέντρα. Θα εξεταστούν, επίσης, ορισμένα εικονογραφικά θέματα, καθώς και ζητήματα χρονολόγησης, τόπων εύρεσης, διακίνησης και αξιολόγησης της αρχαίας κεραμικής. 1η εβδομάδα: Παρουσίαση της σχετικής βιβλιογραφίας και ανάπτυξη της προβληματικής του μαθήματος με επίκεντρο τη μεγάλη σημασία των κεραμικών σκευών για την αρχαιολογική τεκμηρίωση, αναφορές στην υλική αξία και καλλιτεχνική αποτίμηση των πήλινων, κυρίως διακοσμημένων, αγγείων σε παλιότερες εποχές και σήμερα διαμέσου των αιώνων (πρώτες εκτιμήσεις και ανακαλύψεις ελληνικών αγγείων στην Ιταλία, συλλογές και δημοπρασίες αγγείων, λαθρανασκαφές).Σχήματα αγγείων: Κλειστά αγγεία (αμφορείς, πελίκες, υδρίες, οινοχόες, μυροδοχεία –αρύβαλλοι, αλάβαστρα, λήκυθοι, ασκοί, εξάλειπτρα/πλημοχόες, πυξίδες, λουτροφόροι, γαμικοί λέβητες).Ανοικτά αγγεία (κρατήρες: κιονωτοί, ελικωτοί, καλυκωτοί, κωδωνόσχημοι, λέβητες, ψυκτήρες, στάμνοι, κύλικες, σκύφοι, κάνθαροι, κύαθοι, φιάλες, λεκάνες, λεκανίδες, πινάκια, κάλαθοι, λουτήρια). Θέσεις εύρεσης (τάφοι, ιερά, οικίες, αγορές και δημόσια κτήρια, κατάλοιπα κεραμικών εργαστηρίων) και χρήσεις –γενικές και ειδικές, π.χ. χόες, στάμνοι, Παναθηναϊκοί αμφορείς, φορμίσκοι, επίνητρα, λουτροφόροι, γαμικοί λέβητες. 2η εβδομάδα: Υλικά και τεχνικές της κεραμικής παραγωγής (είδη, εξόρυξη-κατεργασία και ποιότητες πηλών: πρωτογενείς και δευτερογενείς, κεραμικός τροχός και διάφορα εργαλεία για το πλάσιμο και τη διακόσμηση αγγείων, στάδια και τρόποι κατασκευής αγγείων: στον τροχό, στο χέρι, με κουλούρες, τεχνικές διακόσμησης: περίγραμμα, σκιαγραφία, χάραξη, ανάγλυφη, εγχάρακτη, επίθετη κ.ά., κεραμικοί κλίβανοι και ψήσιμο των αγγείων, 3 φάσεις όπτησης διακοσμημένων αγγείων). Ένα αρχαίο ποίημα («Κάμινος») μας βοηθά να προσεγγίσουμε την αρχαία κεραμική τέχνη, τους κινδύνους και τα προϊόντα της.Δομή και λειτουργία των αρχαίων κεραμικών εργαστηρίων (χωροταξική οργάνωση και μέγεθος, αρχιτεκτονικά και άλλα υλικά κατάλοιπα, σχετικές παραστάσεις κορινθιακών και αττικών πινάκων και αγγείων, ειδικότητες: αγγειοπλάστες, αγγειογράφοι, βοηθοί, εξειδίκευση παραγωγής, συνεργασίες τεχνιτών, κοινωνική και οικονομική θέση των κεραμέων κυρίως στην Αθήνα). Διακίνηση κεραμικής εντός και εκτός των τόπων παραγωγής της, εμπορική αξία και τις τιμές αγγείων, «εμπορικά» σύμβολα και επιγραφές γραπτές και εγχάρακτες. 3η εβδομάδα: Κεραμική παραγωγή της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, στην πρωτογεωμετρική (1050/1025-900 π.Χ.) και τη γεωμετρική περίοδο (900-700 π.Χ.) στην Αττική: γενικά χαρακτηριστικά, επιμέρους φάσεις, τοπικά κέντρα παραγωγής, σχήματα αγγείων, τεχνικές και θέματα/μοτίβα διακόσμησης. 4η εβδομάδα: Κεραμική παραγωγή της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, στην πρωτογεωμετρική (1050/1025-900 π.Χ.) και τη γεωμετρική περίοδο (900-700 π.Χ.) στα εργαστήρια εκτός Αττικής: γενικά χαρακτηριστικά, επιμέρους φάσεις, τοπικά κέντρα παραγωγής, σχήματα αγγείων, τεχνικές και θέματα/μοτίβα διακόσμησης. 5η εβδομάδα: Κεραμικά εργαστήρια κατά την «ανατολίζουσα» περίοδο (7ος αι. π.Χ.): Αττική (πρωτοαττικά αγγεία: τεχνικές διακόσμησης π.χ. μαυρόασπρος ρυθμός και ρυθμός πολυχρωμίας, αντιπροσωπευτικοί κεραμείς, σχηματολόγιο και εικονογραφία), Κόρινθος (μελανόμορφος ρυθμός και πρώτοι «ευρετές», φάσεις πρωτοκορινθιακών αγγείων, σχήματα και εικονιστικός διάκοσμος), Κυκλάδες (εργαστήρια σε Θήρα, Νάξο και Πάρο, «μηλιακά» αγγεία), Ανατολική Ελλάδα (διάκριση κεραμικής παραγωγής ανά περιοχές, χιακά αγγεία, οινοχόες «ρυθμού αιγάγρων», ιωνικές κύλικες, πινάκια και καρποδόχες). 6η εβδομάδα: Κέντρα κεραμικής παραγωγής στον 6ο αι. π.Χ. Κορινθιακά μελανόμορφα αγγεία: ζητήματα χρονολόγησης, σχήματα αγγείων, κυριότεροι κεραμείς και εργαστηριακές ομάδες, εικονογραφία, περιοχές διάδοσης της κορινθιακής κεραμικής. 7η εβδομάδα: Πρώιμα αττικά μελανόμορφα αγγεία. Ο Αττικός Κεραμεικός καθιέρωσε τον μελανόμορφο ρυθμό εξήντα περίπου χρόνια μετά την ανακάλυψή του από τους Κορίνθιους κεραμείς. Από τα πρώτα του όμως βήματα, γύρω στο 630 π.Χ., επάνω στα μεγάλου σχήματος αγγεία, όπως κρατήρες και αμφορείς παρουσιάζεται εντυπωσιακά ολοκληρωμένος και μνημειώδης, σαν οι αγγειογράφοι της εποχής όπως π.χ. ο Ζωγράφος του Νέττου να ήταν χρόνια εξοικειωμένοι με τα μυστικά του. Οι σχέσεις με την προηγούμενη εποχή δεν κόπηκαν εντελώς. Μετά το 600 π.Χ. τα παραπληρωματικά μοτίβα και άλλα στοιχεία της πρωτοαττικής παράδοσης αρχίζουν να αραιώνουν και μερικές φορές μάλιστα, όπως για παράδειγμα σε ορισμένα έργα του Ζωγράφου της Γοργούς, έχουν εξαφανιστεί. Κάποιοι μελετητές θεωρούν αυτά τα έργα ως τα πρώτα μελανόμορφα αττικά αγγεία. Από τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. παρατηρείται προτίμηση των Αττικών κεραμέων και για μικρά σχήματα, όπως τις κύλικες. Υπάρχουν μάλιστα εργαστήρια που, θα λέγαμε, εξειδικεύονται στην παραγωγή ορισμένων μόνο σχημάτων, όπως οι κεραμείς της λεγόμενης ομάδας των Κωμαστών που κατασκευάζουν συχνά κύλικες με χαμηλό πόδι και μικρό χείλος. 8η εβδομάδα: Οι Αττικοί κεραμείς στην προσπάθειά τους να εισχωρήσουν στο διεθνές εμπόριο αγγείων, προσαρμόζουν την παραγωγή τους στις προτιμήσεις της αγοράς. Καθώς τις προτιμήσεις αυτές τις είχαν καθιερώσει, κατά ένα σημαντικό μέρος, οι Κορίνθιοι κεραμείς, που τα έργα τους κυριαρχούσαν στις διεθνείς αγορές, επακόλουθο ήταν οι Αττικοί ομότεχνοι τους να προσπαθήσουν να τους μιμηθούν, ώστε να κάνουν την παραγωγή τους ανταγωνίσιμη.Κορινθιακές επιδράσεις συναντούμε και στο έργο του Σοφίλου, του πρώτου Αττικού κεραμέα που είναι γνωστός με το όνομά του και που η δράση του καλύπτει το τελευταίο μέρος της πρώιμης φάσης του αττικού μελανόμορφου ρυθμού (630-570 π.Χ.). Μέση φάση μελανόμορφου ρυθμού (570-550 π.Χ.). Τη φάση αυτή σηματοδοτεί η δράση των κεραμέων Κλειτία και Εργοτίμου. Το σωζόμενο αριστούργημα των δύο τεχνιτών, ο πασίγνωστος ελικωτός κρατήρας François με τις 11 έξοχα οργανωμένες εικονιστικές συνθέσεις, όλες μυθολογικές, τις άψογα και με πολλές λεπτομέρειες αποδομένες 270 μορφές του, δικαίως έχουν δώσει στον Κλειτία τον χαρακτηρισμό του maître της αφηγηματικής τέχνης. Με τέτοια έργα γίνεται φανερό ότι οι Κορίνθιοι κεραμείς κινδυνεύουν άμεσα να χάσουν την κυριαρχία στις διεθνείς αγορές. Οι κύλικες της Ομάδας των Κωμαστών αντικαθίστανται από την αρχή της εποχής αυτής από άλλες με ψηλότερο πόδι και χείλος, γνωστές ως κύλικες «τύπου Σιάννων». Πολλές έχουν ζωγραφιστεί από τον λεγόμενο Ζωγράφο C, έναν αγγειογράφο με στιλ που κορινθιάζει. Κορινθιακές επιδράσεις συναντούμε την εποχή αυτή και σε μία ομοιογενή ομάδα αγγείων, η οποία έχει το συμβατικό όνομα «τυρρηνική» και προοριζόταν, αποκλειστικά σχεδόν, για τις αγορές της Ετρουρίας. Προς το τέλος της μέσης φάσης ξεχωρίζουν ο Ζωγράφος της Ακροπόλεως 606 με έργα που διακρίνονται για το μέγεθος και τη στιβαρότητα των συνθέσεών τους, ο Νέαρχος με έργα που χαρακτηρίζονται από έξοχη σχεδίαση και εμφανή αγάπη για τη λεπτομέρεια και ο Λυδός. 9η εβδομάδα: Ο Λυδός συνεχίζει να εργάζεται και στην ώριμη φάση του μελανόμορφου ρυθμού, η οποία σηματοδοτείται από τη δραστηριότητα δύο μεγάλων κεραμέων του Ζωγράφου του Άμαση και του Εξηκία. Τα έργα του πρώτου, έξοχα από άποψη τεχνικής, διέπονται συχνά από μία διακριτική κομψότητα. Οι συνθέσεις του Εξηκία, που σωστά έχει χαρακτηριστεί ως ο μεγαλύτερος αγγειογράφος του μελανόμορφου ρυθμού, συχνά είναι μνημειακές και μοναδικής έμπνευσης, ενώ οι μορφές του που διακρίνονται από μία ευαίσθητη και πολύ προσεκτική γραμμή, μερικές μορφές αποπνέουν τραγικό ήθος. Γνωρίζοντας άριστα την τεχνική του μελανόμορφου ρυθμού τον οδήγησε στο ανώτατο σημείο του, εκμεταλλευόμενος όλες του τις δυνατότητες. Ο μελανόμορφος ρυθμός δεν μπορούσε να προχωρήσει άλλο. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ο Εξηκίας και άλλοι αγγειογράφοι όπως ο Λυδός και ο Ζωγράφος του Άμαση πειραματίστηκαν ακόμα και με τεχνικές διακόσμησης. Έτσι για παράδειγμα υπάρχουν γύρω στο 530 π.Χ. αγγεία που η διακόσμησή τους έγινε με λευκό ή ροδόχρου πηλό τοποθετημένο πάνω στο μαύρο υάλωμα, ενώ οι λεπτομέρειες αποδίδονται χαρακτά ή γραπτά. Πρόκειται για τη λεγόμενη τεχνική Six. Ακόμη υπάρχουν αγγεία που το φόντο της παράστασης καλύπτεται με κιτρινωπό επίχρισμα, ενώ κάποιοι άλλοι αγγειογράφοι έστρεψαν την προσοχή τους στην τεχνική του γραπτού περιγράμματος. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα ποιος τελικά ήταν αυτός που ανακάλυψε τον ερυθρόμορφο ρυθμό, αλλά οι σημαντικότεροι από τους παραπάνω πειραματισμούς σχετίζονται με το εργαστήριο του Νικοσθένη. Ωστόσο, τα παλαιότερα ερυθρόμορφα αγγεία που έχουν σωθεί φαίνεται να είναι έργα του Ζωγράφου του Ανδοκίδη. Από τον αγγειογράφο αυτόν μάλιστα γνωρίζουμε και «δίγλωσσα» αγγεία, αγγεία που η μία όψη τους έγινε με τη μελανόμορφη τεχνική και η άλλη με την ερυθρόμορφη. 10η εβδομάδα: Μελανόμορφη κεραμική παραγωγή εκτός Αττικής 11η εβδομάδα: Ο ερυθρόμορφος ρυθμός έδωσε τη δυνατότητα στους Αττικούς αγγειογράφους να απεικονίσουν τις ανθρώπινες μορφές σε όλες τις δυνατές στάσεις και κινήσεις. Με τη χρήση της ανάγλυφης και της επίπεδης γραμμής δημιούργησαν σχέδια ζηλευτής δεξιοτεχνίας και ποιότητας και αναδείχτηκαν σε πραγματικούς καλλιτέχνες. Ο ρυθμός αυτός επέτρεψε να χρησιμοποιηθούν και κατακτήσεις της μεγάλης ζωγραφικής.Στην αρχή της πρώιμης περιόδου (530-500 π.Χ.) η νέα τεχνική βρίσκεται σε πειραματικό στάδιο και στα έργα του Ζωγράφου του Ανδοκίδη δεν έχουν ξεδιπλωθεί ακόμα όλες οι αρετές και οι δυνατότητες της. Αυτό θα συμβεί λίγο αργότερα με την ομάδα των Πρωτοπόρων (Pioneer Group), την πρώτη γνωστή ομάδα καλλιτεχνών στην ιστορία της τέχνης της Δύσης με προσωπικές σχέσεις μεταξύ τους, ιδιαίτερες ικανότητες, ίδιες ανησυχίες και κοινό τόπο εργασίας. Η δράση της καλύπτει, σε γενικές γραμμές, τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 6ου αι. π.Χ. Οι αγγειογράφοι της, όπως ο Ευφρόνιος, ο Φιντίας, ο Σμίκρος, ο Ζωγράφος του Σωσία κ.α. πετυχαίνουν, ξεπερνώντας τα παλιά σχήματα, να δώσουν στις μορφές με τρόπο εντυπωσιακό τον όγκο τους μέσα στο χώρο και να τις αποδώσουν σε όποια στάση θέλουν. Είναι πολύ πιθανό η ίδια ομάδα να συνέβαλλε και στην εμφάνιση των νέων σχημάτων αγγείων που παρατηρείται την εποχή αυτή στον αττικό Κεραμεικό, όπως της στάμνου, του αμφορέα με τις στριφτές λαβές ή της πελίκης αφού βεβαιωμένα τα περισσότερα από τα μέλη της ήταν και αγγειοπλάστες. 12η εβδομάδα: Κατά την υστεροαρχαϊκή περίοδο της αττικής ερυθρόμορφης αγγειογραφίας (500-480/475 π.Χ.) στον Αττικό Κεραμεικό δουλεύει ένας μεγάλος αριθμός σπουδαίων κεραμέων που έχουν πλήρως αφομοιώσει τις κατακτήσεις της γενιάς των Πρωτοπόρων. Γνωρίζοντας πλέον να αποδίδουν το ανθρώπινο σώμα σε όλες τις στάσεις, ακόμη και στις πιο δύσκολες ζωγραφίζουν με χαρακτηριστική ευχέρεια μορφές με καμπύλα ενιαία περιγράμματα, οι οποίες είναι πολύ πιο φυσιοκρατικές. Οι συνθέσεις τους, συνήθως με θέματα εμπνευσμένα από την καθημερινή ζωή και τον κόσμο του μύθου, χαρακτηρίζονται από αξιόλογη ενότητα και αξιοσημείωτη άνεση, καθώς τώρα ο αριθμός των εικονιζόμενων μορφών περιορίζεται στο ελάχιστο. Όπως και την προηγούμενη περίοδο, άλλοι κεραμείς δούλεψαν κυρίως με μεγάλα σχήματα και άλλοι καταπιάστηκαν με μικρά. Ο Ζωγράφος του Κλεοφράδη και ο Ζωγράφος του Βερολίνου, δύο μεγάλοι αγγειογράφοι της εποχής έχουν διακοσμήσει κυρίως μεγάλα σχήματα. Ο πρώτος σωστά έχει χαρακτηριστεί ως ο αγγειογράφος του πάθους, της δραματικής έντασης και της ορμητικής κίνησης. Οι μορφές του δεύτερου με τις ψηλόλιγνες αναλογίες και τα ρέοντα περιγράμματά τους, διακρίνονται από ανεπανάληπτη χάρη, ευγένεια και κομψότητα. Σε κάθε δέκα αγγεία της εποχής αυτής τα οκτώ είναι κύλικες. Πρόκειται για διαπίστωση που δεν μπορεί να αποδοθεί σε τυχόν ιδιαίτερες προτιμήσεις των κεραμέων, αλλά στη ζήτηση που είχε το συμποσιακό αυτό αγγείο στις διεθνείς αγορές, ιδιαίτερα της Ετρουρίας. Από τους κυλικογράφους αναφέρουμε τον Ονήσιμο με τις έξοχα σχεδιασμένες και ζωντανές συνθέσεις τους, τον Ζωγράφο του Βρύγου, αγγειογράφο της κίνησης με ακριβή και δυναμική γραμμή, τον Δούρη με αξιόλογες σχεδιαστικές ικανότητες και φαντασία στην απόδοση των θεμάτων και τον Μάκρωνα με τις άνετες, ευγενικές, αν και συχνά επαναλαμβανόμενες κινήσεις και στάσεις των μορφών και με ορισμένα τυποποιημένα μοτίβα στις πτυχώσεις των ενδυμάτων. Η αττική κύλικα και γενικότερα τα αττικά αγγεία έχουν την εποχή αυτή ακόμη μεγάλη ζήτηση στις αγορές της Ετρουρίας, ενώ την επόμενη περίοδο παρατηρείται μείωσή της.

κεραμική, αγγειογραφία, μελανόμορφος ρυθμός, ερυθρόμορφος ρυθμός, εικονογραφία, εμπόριο αγγείων, λευκά αγγεία, κεραμικά εργαστήρια

18-10-2020