Περιγραφή
ΛΑΚ 412
ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΓΗΤΟΥ
Αφετηρία του μαθήματος είναι η επίγνωση ότι, ενώ η τροφή αποτελεί προϋπόθεση της επιβίωσης όλων των ζωντανών όντων, στο πλαίσιο της κοινωνικής / πολιτισμικής ανθρωπολογίας η έννοια «φαγητό» έχει μια πολύ ευρύτερη και συχνά όχι ακριβή σημασία καθώς αναφέρεται (μεταξύ άλλων) στην ποικιλομορφία που παρουσιάζουν τα κριτήρια της διάκρισης των φαγώσιμων από τα μη φαγώσιμα και η ταξινόμηση των τελευταίων σε επιμέρους κατηγορίες, οι τρόποι εξασφάλισης πρώτων διατροφικών υλών, οι μορφές της μαγειρικής και οι επιμέρους κουζίνες, οι τρόποι του σερβιρίσματος, οι σημασίες που αποδίδονται στα φαγητά κλπ. Με άλλα λόγια, θα προσπαθήσουμε να απομακρυνθούμε από τον κοινό τόπο σύμφωνα με τον οποίο η έννοια «φαγητό» αναφέρεται σε μια κατηγορία αντικειμένων που παρουσιάζουν συγκεκριμένες ιδιότητες και χαρακτηριστικά προκειμένου να προσεγγίσουμε το φαγητό ως πολιτισμική και κοινωνική διαδικασία.
ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ ΑΞΟΛΟΓΗΣΗ
Στόχος του μαθήματος είναι η όσο το δυνατό ενεργότερη συμμετοχή των φοιτητ(ρι)ών στη συλλογική δουλειά που γίνεται στην τάξη. Έτσι, εκτός από διαλέξεις, οι συνεδρίες περιλαμβάνουν ασκήσεις πάνω σε σύντομα κείμενα που διαβάζουμε όλοι μαζί, συζητήσεις και σύντομες προφορικές παρουσιάσεις. Όπως είναι γνωστό, η παρακολούθηση των μαθημάτων στο Πανεπιστήμιο δεν είναι υποχρεωτική. Ωστόσο, η πείρα έχει δείξει ότι η συστηματική παρουσία και η συμμετοχή στην τάξη βοηθούν πολύ στην κατανόηση των κειμένων που περιλαμβάνονται στην υποχρεωτική βιβλιογραφία. Σημαντικό είναι επίσης να αρχίσετε το διάβασμά σας από την αρχή του εξαμήνου ακολουθώντας τη σειρά των θεματικών ενοτήτων που παρατίθενται στο διάγραμμα των θεματικών ενοτήτων που ακολουθεί. Στο τέλος κάθε συνεδρίας, πάντως, θα ανακοινώνονται τα κείμενα πάντω στα οποία θα βασιστεί η συζήτηση της επόμενης εβδομάδας.
Η αξιολόγηση θα βασιστεί σε γραπτή εξέταση στο τέλος του εξαμήνου. Εναλλακτικά μπορείτε να συμμετέχετε σε μια ή δυο ασκήσεις προόδου ή να συνδυάσετε μια άσκηση με μια εργασία. Σε περίπτωση που θέλετε να αναλάβετε μια εργασία, συνεννοηθείτε οπωσδήποτε με τη διδάσκουσα.
ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ και ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Τα κείμενα που συνοδεύουν την κάθε ενότητα παρατίθενται με τη σειρά που πρέπει να διαβαστούν. Αυτά που είναι απολύτως υποχρεωτικά σημειώνονται με αστερίσκο (*). Ωστόσο, αυτό μπορεί να αλλάξει στην πορεία του μαθήματος – κάποια προαιρετικά να γίνουν υποχρεωτικά και αντίστροφα. Όλα τα υποχρεωτικά και αρκετά από τα προαιρετικά κείμενα που αναφέρονται παρακάτω είναι διαθέσιμα σε ηλεκτρονική μορφή. Τα υπόλοιπα προαιρετικά κείμενα καθώς και αυτά που θα βρείτε στο φάκελο «Βιβλιογραφία» υπάρχουν στο βιβλιοθήκη του Σπουδαστηρίου.
1. Εισαγωγή: Για τι πράγμα μιλούν οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί ανθρωπολόγοι όταν μιλούν για το «φαγητό» και γιατί πρέπει διαρκώς να θυμόμαστε ότι το να «έχει κανείς να φάει» δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο;
«…τι συμβαίνει στο σύγχρονο κόσμο; Το ένα τρίτο έως και ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού λέγεται ότι πηγαίνει κάθε βράδι για ύπνο πεινασμένο. […] Σήμερα, στην εποχή της υψηλότερης τεχνολογικής προόδου, είναι που η πείνα έγινε θεσμός». Marshall Sahlins, «Η πρωταρχική κοινωνία της αφθονίας».
*Harris, Marvin. 1989. H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Τροχαλία, σελ. 11-16, «Κατάλληλο ως τροφή νοερά ή πραγματικά»;
Καραπάνου, Φρόσω και Άννα Ποταμιάνου. 1983. «Γλώσσα και επιθυμία». Στο D. Amzieu κ.ά. Ψυχανάλυση και Ελληνική Κουλτούρα. Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα, σσ. 65-118.
Ρακόπουλος, Θεόδωρος. 2014. «Άτυπη και ανεπίσημη οικονομία αλληλεγγύης στην εν κρυπτώ κοινωνική πρόνοια της κρίσης». Σύγχρονα Θέματα 124, σσ. 16-24.
2. Ποια είναι τα κυριότερα ερωτήματα που έχουν απασχολήσει τους ανθρωπολόγους που έχουν ασχοληθεί με το φαγητό;
*Sutton, David. 2012. «Τροφή και αισθήσεις». (Μετάφραση Ελεάνα Γιαλούρη). Στο Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Υλικός Πολιτισμός: Η Ανθρωπολογία στη Χώρα των Πραγμάτων. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 391-426.
Sahlins, Marshall. 1997. Χρήσεις και Καταχρήσεις της Βιολογίας: Μια Ανθρωπολογική Κριτική της Κοινωνιοβιολογίας. (Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, επιμέλεια Πάνος Πανόπουλος, εισαγωγή Αλεξάνδρα Μπακαλάκη). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 45-57 («Κριτική της αγοραίας κοινωνιοβιολογίας»).
Μπακαλάκη, Αλεξάνδρα. 1997. «Εισαγωγή: Βιολογία, πολιτισμός και η αναζήτηση της ανθρώπινης φύσης» Στο Χρήσεις και Καταχρήσεις της Βιολογίας: Μια Ανθρωπολογική Κριτική της Κοινωνιοβιολογίας. (Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, επιμέλεια Πάνος Πανόπουλος, εισαγωγή Αλεξάνδρα Μπακαλάκη). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 9-34.
3. Με τι (ανα) τρέφονται τα βρέφη;
«Το μωρό νοιώθει για πρώτη φορά την ύπαρξή του στην ανταπόκριση της μάνας του. Είναι σαν στα μάτια της, στις χειρονομίες της, στο χαμόγελό της να διαβάζει το μήνυμα «είναι εκεί». Adrienne Rich, Γέννημα Γυναίκας.
*Rushton, Lucy. 1992. «Η μητρότητα και ο συμβολισμός του σώματος». (Μετάφραση Μαρίνα Πετρονώτη). Στο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης και Θεόδωρος Παραδέλλης (επιμ.), Ταυτότητες και Φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη και Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σσ. 151-170.
*Ladurie, Le Roy. 1998. «Ένα φαινόμενο βιο-κοινωνικό και πολιτισμικό: Ο θηλασμός επί-πληρωμή στη Γαλλία τον 18ο αιώνα». (Μετάφραση Μαρία Σπηλιωτοπούλου). Στο Άννα Ματθαίου (επιμ.), Ιστορία της Διατροφής: Προσεγγίσεις της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας. Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, σσ. 63-74.
Υalom, Marylin. 2009. Η Ιστορία του Γυναικείου Στήθους. (Μετάφραση Εύη Κλαδούχου). Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα, σσ. 25-79 («Το ιερό στήθος: Θεές, ιέρειες, γυναίκες της βίβλου και μαντόνες»).
Μπρούσκου, Αίγλη. 1995. «Εβραίες τροφοί στο χριστιανικό βρεφοκομείο ‘Αγιος Στυλιανός’ στις αρχές του 20ου αιώνα». Στο Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον Ελληνικό Χώρο: Ζητήματα Ιστορίας στη Μακρά Διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 23-24 Νοεμβρίου 1991. Αθήνα: Εκδόσεις Γαβριηλίδης, σσ. 33-42.
4. Είναι αλήθεια ότι παντού και πάντοτε οι άνθρωποι κέρδιζαν το φαγητό τους με τον ιδρώτα τους;
«Το οικονομικό σύστημα των συλλεκτών-κυνηγών, συγκροτημένο με [τους όρους] της μεταφοράς «το δάσος είναι γονιός μας» συνεπάγεται ότι οι άνθρωποι […] απαιτούν […] να μοιράζονται περισσότερο και όχι να παράγουν περισσότερο». Nurit Bird-David, «Η φύση ως τροφός».
*Levi-Strauss, Claude. 1990. «Γιατί γεωργός»; Το Βήμα (25.9.1990).
*Bird-David, Nurit. 2009. «Η φύση ως τροφός: μια διαφορετική θεώρηση για την οικονομία των συλλεκτών-κυνηγών». Στο Θανάσης Κουραβέλος (επιμ., μετάφραση), Κοινωνίες Μοιράσματος: Οι Σύγχρονοι Απλοί Τροφοσυλλέκτες. Αθήνα: Πολιτειακές Εκδόσεις, σσ. 83- 101.
Montanari, Massimo. 1997. Πείνα και Αφθονία στην Ευρώπη. (Μετάφραση Άννα Παπασταύρου, επιμέλεια Μαρία Αποστολοπούλου). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ. 19-80 («Θεμέλια για μια κοινή γλώσσα»).
4. Ποιοι παρήγαγαν και ποιοι κατανάλωναν τα «αποικιακά»;
*Wolf, Eric. 2008. H Eυρώπη και οι Λαοί Χωρίς Ιστορία. (Μετάφραση Εμμανουήλ Σπυριδάκης, επιστημονική επιμέλεια Βασίλης Αδρακτάς). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ. 479-527 («Η διακίνηση των εμπορευμάτων»).
* Classen, Constance κ.ά. 2005. Άρωμα: Η Πολιτισμική Ιστορία της Οσμής. ( Μετάφραση Ευαγγελία Σηπιτάνου). Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον, σσ. 80-88 («Σπίτι μου, γλυκό μου σπίτι», «Οι μυρωδιές του δείπνου»).
*Bloch, Mark. 1998. «Οι τροφές στην παλαιά Γαλλία». (Μετάφραση Γιώργος Κόκκινος, Ράνια Γεωργακοπούλου). Στο Άννα Ματθαίου (επιμ.), Ιστορία της Διατροφής: Προσεγγίσεις της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας. Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, σσ. 55-42.
5. Τροφή για σκέψη;
«Ποτέ και πουθενά ο «άγριος» δεν υπήρξε αυτό το ον που μόλις ξεπέρασε την κατάσταση του ζώου και που ακόμα διατελεί υπό το κράτος των αναγκών και των ενστίκτων του, όπως μας άρεσε τόσο συχνά να τον φανταζόμαστε…». Claude Levi-Strauss, Άγρια Σκέψη
*Douglas, Mary. 2006. (Mετάφραση Αίγλη Χατζούλη, επιμέλεια Θεόδωρος Παραδέλλης). Καθαρότητα και Κίνδυνος: Μια Ανάλυση των Εννοιών της Μιαρότητας και του Ταμπού. Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτροπον, σσ. 95-120 («Τα βδελύγματα στο Λευιτικόν»).
*Leach, Edmund. 2000. Levi-Strauss. (Μετάφραση Δημήτρης Μέλλος, Πηνελόπη Τοπάλη). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, σσ. 63-84 («Στρείδια, καπνιστός σολομός και τυρί στίλτον»).
6. Γιατί (δεν) τρώμε τους ομοίους μας;
«…το πραγματικό αίνιγμα είναι γιατί εμείς, που ζούμε σε μια κοινωνία που τελειοποιεί διαρκώς την τέχνη της παραγωγής ανθρώπινων πτωμάτων στα πεδία των μαχών, βρίσκουμε τους ανθρώπους κατάλληλους για σκότωμα, αλλά ακατάλληλους για φάγωμα»; Marvin Harris, H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού.
*Sahlins, Marshall. 2008. H Δυτική Ψευδαίσθηση της Ανθρώπινης Φύσης. (Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος). Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σσ. 110-120 («Άλλοι ανθρώπινοι κόσμοι»).
*Conklin, Beth. 2008. «’Αυτό είναι το σώμα μας, αυτή ήταν η συνήθειά μας’: Νεκρικός κανιβαλισμός σε μια κοινωνία του Αμαζονίου». (Μετάφραση Κώστας Αθανασίου). Στο Δήμητρα Μακρυνιώτη (επιμ., εισαγωγή), Περί Θανάτου: Η Πολιτική Διαχείριση της Θνητότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, σσ. 291-312.
Harris, Marvin. 1989. H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Τροχαλία, σσ. 219-257 («Ανθρωποφαγία»).
7-8. Τρώω = ενσωματώνω / ενσωματώνομαι / γίνομαι;
*Sahlins, Marshall 2008. H Δυτική Ψευδαίσθηση της Ανθρώπινης Φύσης. (Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος). Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σσ. 59-68 («Εναλλακτικές αντιλήψεις για την ανθρώπινη συνθήκη»).
*Cowan, Jane. 1998. Ο Χορός και η Πολιτική του Σώματος: Χορός και Κοινωνικότητα στη Βόρεια Ελλάδα. (Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, επιστ, θεώρηση Ελένη Παπαγαρουφάλη). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. («Η καθημερινή κοινωνικότητα ως έμφυλη πρακτική»).
Herzfeld, Michael. 2012. Η Ποιητική του Ανδρισμού. (Mετάφραση Μαρία Καστανάρα, επιμέλεια Νερίνα Κιοσέογλου). Αθήνα: Αλεξάνδρα σσ.31-65, «Η ποιητική του ανδρισμού» και ειδικότερα 45-55, «Το επιχείρημα της πείνας».
Μακρυνιώτη Δήμητρα. 2014. Μικροί Μάγειρες στη Μικρή Οθόνη: Παίζοντας με τη Γνώση, την Απόλαυση και τον Κοινωνικό Έλεγχο. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος.
Foucault, Michel. Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Τόμος Β’, Η Χρήση των Απολαύσεων. (Μετάφραση Γιώργος Κωνσταντινίδης). Αθήνα: Εκδόσεις Ράππας, σσ. 1989 («Σχετικά με τη δίαιτα – γενικά» και «Η δίαιτα των απολαύσεων»).
Du Boulay, Juliet. 2008. “O συμβολισμός της γης σ’ ένα χωριό της ορθόδοξης Ελλάδας». (Μετάφραση Ορέσης Λιντερμάγιερ). Στο Ελευθέριος Αλεξάκης κ.ά. (επιμ.), Ανθρωπολογία και Συμβολισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, σσ. 145-173.
Lester, Rebecca. 2011. «Ο (από) σωματοποιημένος εαυτός της νευρικής ανορεξίας; (Μετάφρση Μιχάλης Λαλιώτης). Στο Αθηνά Αθανασίου (επιμ., Βιοκοινωνικότητες: Θεωρήσεις στην Ανθρωπολογία της Υγείας. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, σσ. 327-360.
9. Διατροφικές, οικονομικές, αισθητικές και ηθικές αξίες και κοινωνική ιεραρχία
*Κιουρτσάκης, Γιάννης. 1985. Καρναβάλι και Καραγκιόζης: Οι Ρίζες και οι Μεταμορφώσεις του Λαϊκού Γέλιου. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος, σσ. 321-340 («Η πείνα του Καραγκιόζη: Από την αδηφαγία στην ασιτία»).
*Νοrbert, Elias. 1997. H Διαδικασία του Πολιτισμού: Μια Ιστορία της Κοινωνικής Συμπεριφοράς στη Δύση. (Μετάφραση Θεόδωρος Λουπασάκης, επιμέλεια Κώστας Λιβιεράτος). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 179-183 («Λόγοι για τους οποίους υποστηρίζουν οι άνθρωποι ότι η τάδε συμπεριφορά είναι «κακή» και η δείνα «καλή» ή «καλύτερη».
Lewontin, Richard.2002. Δεν Είναι Απαραίτητα Έτσι: Το Όνειρο του Ανθρώπινου Γονιδιώματος και Άλλες Πλάνες. Αθήνα: Εκδόσεις Κάτοπτρο, σσ. 308-328 («Γονίδια στα τρόφιμα»!).
Harris, Marvin. 1989. H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Τροχαλία, σσ. 118-141 («Η.Π.Α. και άγιο βοδινό»).
10. Υπάρχουν τοπικά φαγητά και εθνικές κουζίνες την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας;
*Appadurai, Arjun. 1998. «Πώς φτιάχνεται μια εθνική κουζίνα; Τα βιβλία μαγειρικής στη σύγχρονη Ινδία. (Μετάφραση Βασιλική Γιακουμάκη). Στο Άννα Ματθαίου (επιμ.), Ιστορία της Διατροφής: Προσεγγίσεις της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας. Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, σσ. 157-195.
Ματθαίου, Άννα. 1998. «Ο Βριλιά Σαβαρίν και το ψάρι του αρχιναύαρχου Κανάρη. Τα ελληνικά βιβλία μαγειρικής του 19ου αιώνα». Τα Ιστορικά 296, σσ. 102-122.
Μπακαλάκη, Αλεξάνδρα. 2000. «Φαγητά που ταξιδεύουν. Συναντήσεις και διακρίσεις». Στο Ρωξάνη Καυταντζόγλου και Μαρίνα Πετρονώτη (επιμ.), Όρια και Πειθώρια, Εντάξεις και Αποκλεισμοί. Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, σσ. 69-90.
ΛΑΚ 412
ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΓΗΤΟΥ
Αφετηρία του μαθήματος είναι η επίγνωση ότι, ενώ η τροφή αποτελεί προϋπόθεση της επιβίωσης όλων των ζωντανών όντων, στο πλαίσιο της κοινωνικής / πολιτισμικής ανθρωπολογίας η έννοια «φαγητό» έχει μια πολύ ευρύτερη και συχνά όχι ακριβή σημασία καθώς αναφέρεται (μεταξύ άλλων) στην ποικιλομορφία που παρουσιάζουν τα κριτήρια της διάκρισης των φαγώσιμων από τα μη φαγώσιμα και η ταξινόμηση των τελευταίων σε επιμέρους κατηγορίες, οι τρόποι εξασφάλισης πρώτων διατροφικών υλών, οι μορφές της μαγειρικής και οι επιμέρους κουζίνες, οι τρόποι του σερβιρίσματος, οι σημασίες που αποδίδονται στα φαγητά κλπ. Με άλλα λόγια, θα προσπαθήσουμε να απομακρυνθούμε από τον κοινό τόπο σύμφωνα με τον οποίο η έννοια «φαγητό» αναφέρεται σε μια κατηγορία αντικειμένων που παρουσιάζουν συγκεκριμένες ιδιότητες και χαρακτηριστικά προκειμένου να προσεγγίσουμε το φαγητό ως πολιτισμική και κοινωνική διαδικασία.
ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ ΑΞΟΛΟΓΗΣΗ
Στόχος του μαθήματος είναι η όσο το δυνατό ενεργότερη συμμετοχή των φοιτητ(ρι)ών στη συλλογική δουλειά που γίνεται στην τάξη. Έτσι, εκτός από διαλέξεις, οι συνεδρίες περιλαμβάνουν ασκήσεις πάνω σε σύντομα κείμενα που διαβάζουμε όλοι μαζί, συζητήσεις και σύντομες προφορικές παρουσιάσεις. Όπως είναι γνωστό, η παρακολούθηση των μαθημάτων στο Πανεπιστήμιο δεν είναι υποχρεωτική. Ωστόσο, η πείρα έχει δείξει ότι η συστηματική παρουσία και η συμμετοχή στην τάξη βοηθούν πολύ στην κατανόηση των κειμένων που περιλαμβάνονται στην υποχρεωτική βιβλιογραφία. Σημαντικό είναι επίσης να αρχίσετε το διάβασμά σας από την αρχή του εξαμήνου ακολουθώντας τη σειρά των θεματικών ενοτήτων που παρατίθενται στο διάγραμμα των θεματικών ενοτήτων που ακολουθεί. Στο τέλος κάθε συνεδρίας, πάντως, θα ανακοινώνονται τα κείμενα πάντω στα οποία θα βασιστεί η συζήτηση της επόμενης εβδομάδας.
Η αξιολόγηση θα βασιστεί σε γραπτή εξέταση στο τέλος του εξαμήνου. Εναλλακτικά μπορείτε να συμμετέχετε σε μια ή δυο ασκήσεις προόδου ή να συνδυάσετε μια άσκηση με μια εργασία. Σε περίπτωση που θέλετε να αναλάβετε μια εργασία, συνεννοηθείτε οπωσδήποτε με τη διδάσκουσα.
ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ και ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Τα κείμενα που συνοδεύουν την κάθε ενότητα παρατίθενται με τη σειρά που πρέπει να διαβαστούν. Αυτά που είναι απολύτως υποχρεωτικά σημειώνονται με αστερίσκο (*). Ωστόσο, αυτό μπορεί να αλλάξει στην πορεία του μαθήματος – κάποια προαιρετικά να γίνουν υποχρεωτικά και αντίστροφα. Όλα τα υποχρεωτικά και αρκετά από τα προαιρετικά κείμενα που αναφέρονται παρακάτω είναι διαθέσιμα σε ηλεκτρονική μορφή. Τα υπόλοιπα προαιρετικά κείμενα καθώς και αυτά που θα βρείτε στο φάκελο «Βιβλιογραφία» υπάρχουν στο βιβλιοθήκη του Σπουδαστηρίου.
1. Εισαγωγή: Για τι πράγμα μιλούν οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί ανθρωπολόγοι όταν μιλούν για το «φαγητό» και γιατί πρέπει διαρκώς να θυμόμαστε ότι το να «έχει κανείς να φάει» δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο;
«…τι συμβαίνει στο σύγχρονο κόσμο; Το ένα τρίτο έως και ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού λέγεται ότι πηγαίνει κάθε βράδι για ύπνο πεινασμένο. […] Σήμερα, στην εποχή της υψηλότερης τεχνολογικής προόδου, είναι που η πείνα έγινε θεσμός». Marshall Sahlins, «Η πρωταρχική κοινωνία της αφθονίας».
*Harris, Marvin. 1989. H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Τροχαλία, σελ. 11-16, «Κατάλληλο ως τροφή νοερά ή πραγματικά»;
Καραπάνου, Φρόσω και Άννα Ποταμιάνου. 1983. «Γλώσσα και επιθυμία». Στο D. Amzieu κ.ά. Ψυχανάλυση και Ελληνική Κουλτούρα. Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα, σσ. 65-118.
Ρακόπουλος, Θεόδωρος. 2014. «Άτυπη και ανεπίσημη οικονομία αλληλεγγύης στην εν κρυπτώ κοινωνική πρόνοια της κρίσης». Σύγχρονα Θέματα 124, σσ. 16-24.
2. Ποια είναι τα κυριότερα ερωτήματα που έχουν απασχολήσει τους ανθρωπολόγους που έχουν ασχοληθεί με το φαγητό;
*Sutton, David. 2012. «Τροφή και αισθήσεις». (Μετάφραση Ελεάνα Γιαλούρη). Στο Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Υλικός Πολιτισμός: Η Ανθρωπολογία στη Χώρα των Πραγμάτων. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 391-426.
Sahlins, Marshall. 1997. Χρήσεις και Καταχρήσεις της Βιολογίας: Μια Ανθρωπολογική Κριτική της Κοινωνιοβιολογίας. (Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, επιμέλεια Πάνος Πανόπουλος, εισαγωγή Αλεξάνδρα Μπακαλάκη). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 45-57 («Κριτική της αγοραίας κοινωνιοβιολογίας»).
Μπακαλάκη, Αλεξάνδρα. 1997. «Εισαγωγή: Βιολογία, πολιτισμός και η αναζήτηση της ανθρώπινης φύσης» Στο Χρήσεις και Καταχρήσεις της Βιολογίας: Μια Ανθρωπολογική Κριτική της Κοινωνιοβιολογίας. (Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, επιμέλεια Πάνος Πανόπουλος, εισαγωγή Αλεξάνδρα Μπακαλάκη). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 9-34.
3. Με τι (ανα) τρέφονται τα βρέφη;
«Το μωρό νοιώθει για πρώτη φορά την ύπαρξή του στην ανταπόκριση της μάνας του. Είναι σαν στα μάτια της, στις χειρονομίες της, στο χαμόγελό της να διαβάζει το μήνυμα «είναι εκεί». Adrienne Rich, Γέννημα Γυναίκας.
*Rushton, Lucy. 1992. «Η μητρότητα και ο συμβολισμός του σώματος». (Μετάφραση Μαρίνα Πετρονώτη). Στο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης και Θεόδωρος Παραδέλλης (επιμ.), Ταυτότητες και Φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη και Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σσ. 151-170.
*Ladurie, Le Roy. 1998. «Ένα φαινόμενο βιο-κοινωνικό και πολιτισμικό: Ο θηλασμός επί-πληρωμή στη Γαλλία τον 18ο αιώνα». (Μετάφραση Μαρία Σπηλιωτοπούλου). Στο Άννα Ματθαίου (επιμ.), Ιστορία της Διατροφής: Προσεγγίσεις της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας. Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, σσ. 63-74.
Υalom, Marylin. 2009. Η Ιστορία του Γυναικείου Στήθους. (Μετάφραση Εύη Κλαδούχου). Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα, σσ. 25-79 («Το ιερό στήθος: Θεές, ιέρειες, γυναίκες της βίβλου και μαντόνες»).
Μπρούσκου, Αίγλη. 1995. «Εβραίες τροφοί στο χριστιανικό βρεφοκομείο ‘Αγιος Στυλιανός’ στις αρχές του 20ου αιώνα». Στο Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον Ελληνικό Χώρο: Ζητήματα Ιστορίας στη Μακρά Διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 23-24 Νοεμβρίου 1991. Αθήνα: Εκδόσεις Γαβριηλίδης, σσ. 33-42.
4. Είναι αλήθεια ότι παντού και πάντοτε οι άνθρωποι κέρδιζαν το φαγητό τους με τον ιδρώτα τους;
«Το οικονομικό σύστημα των συλλεκτών-κυνηγών, συγκροτημένο με [τους όρους] της μεταφοράς «το δάσος είναι γονιός μας» συνεπάγεται ότι οι άνθρωποι […] απαιτούν […] να μοιράζονται περισσότερο και όχι να παράγουν περισσότερο». Nurit Bird-David, «Η φύση ως τροφός».
*Levi-Strauss, Claude. 1990. «Γιατί γεωργός»; Το Βήμα (25.9.1990).
*Bird-David, Nurit. 2009. «Η φύση ως τροφός: μια διαφορετική θεώρηση για την οικονομία των συλλεκτών-κυνηγών». Στο Θανάσης Κουραβέλος (επιμ., μετάφραση), Κοινωνίες Μοιράσματος: Οι Σύγχρονοι Απλοί Τροφοσυλλέκτες. Αθήνα: Πολιτειακές Εκδόσεις, σσ. 83- 101.
Montanari, Massimo. 1997. Πείνα και Αφθονία στην Ευρώπη. (Μετάφραση Άννα Παπασταύρου, επιμέλεια Μαρία Αποστολοπούλου). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ. 19-80 («Θεμέλια για μια κοινή γλώσσα»).
4. Ποιοι παρήγαγαν και ποιοι κατανάλωναν τα «αποικιακά»;
*Wolf, Eric. 2008. H Eυρώπη και οι Λαοί Χωρίς Ιστορία. (Μετάφραση Εμμανουήλ Σπυριδάκης, επιστημονική επιμέλεια Βασίλης Αδρακτάς). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ. 479-527 («Η διακίνηση των εμπορευμάτων»).
* Classen, Constance κ.ά. 2005. Άρωμα: Η Πολιτισμική Ιστορία της Οσμής. ( Μετάφραση Ευαγγελία Σηπιτάνου). Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον, σσ. 80-88 («Σπίτι μου, γλυκό μου σπίτι», «Οι μυρωδιές του δείπνου»).
*Bloch, Mark. 1998. «Οι τροφές στην παλαιά Γαλλία». (Μετάφραση Γιώργος Κόκκινος, Ράνια Γεωργακοπούλου). Στο Άννα Ματθαίου (επιμ.), Ιστορία της Διατροφής: Προσεγγίσεις της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας. Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, σσ. 55-42.
5. Τροφή για σκέψη;
«Ποτέ και πουθενά ο «άγριος» δεν υπήρξε αυτό το ον που μόλις ξεπέρασε την κατάσταση του ζώου και που ακόμα διατελεί υπό το κράτος των αναγκών και των ενστίκτων του, όπως μας άρεσε τόσο συχνά να τον φανταζόμαστε…». Claude Levi-Strauss, Άγρια Σκέψη
*Douglas, Mary. 2006. (Mετάφραση Αίγλη Χατζούλη, επιμέλεια Θεόδωρος Παραδέλλης). Καθαρότητα και Κίνδυνος: Μια Ανάλυση των Εννοιών της Μιαρότητας και του Ταμπού. Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτροπον, σσ. 95-120 («Τα βδελύγματα στο Λευιτικόν»).
*Leach, Edmund. 2000. Levi-Strauss. (Μετάφραση Δημήτρης Μέλλος, Πηνελόπη Τοπάλη). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, σσ. 63-84 («Στρείδια, καπνιστός σολομός και τυρί στίλτον»).
6. Γιατί (δεν) τρώμε τους ομοίους μας;
«…το πραγματικό αίνιγμα είναι γιατί εμείς, που ζούμε σε μια κοινωνία που τελειοποιεί διαρκώς την τέχνη της παραγωγής ανθρώπινων πτωμάτων στα πεδία των μαχών, βρίσκουμε τους ανθρώπους κατάλληλους για σκότωμα, αλλά ακατάλληλους για φάγωμα»; Marvin Harris, H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού.
*Sahlins, Marshall. 2008. H Δυτική Ψευδαίσθηση της Ανθρώπινης Φύσης. (Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος). Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σσ. 110-120 («Άλλοι ανθρώπινοι κόσμοι»).
*Conklin, Beth. 2008. «’Αυτό είναι το σώμα μας, αυτή ήταν η συνήθειά μας’: Νεκρικός κανιβαλισμός σε μια κοινωνία του Αμαζονίου». (Μετάφραση Κώστας Αθανασίου). Στο Δήμητρα Μακρυνιώτη (επιμ., εισαγωγή), Περί Θανάτου: Η Πολιτική Διαχείριση της Θνητότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, σσ. 291-312.
Harris, Marvin. 1989. H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Τροχαλία, σσ. 219-257 («Ανθρωποφαγία»).
7-8. Τρώω = ενσωματώνω / ενσωματώνομαι / γίνομαι;
*Sahlins, Marshall 2008. H Δυτική Ψευδαίσθηση της Ανθρώπινης Φύσης. (Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος). Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σσ. 59-68 («Εναλλακτικές αντιλήψεις για την ανθρώπινη συνθήκη»).
*Cowan, Jane. 1998. Ο Χορός και η Πολιτική του Σώματος: Χορός και Κοινωνικότητα στη Βόρεια Ελλάδα. (Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, επιστ, θεώρηση Ελένη Παπαγαρουφάλη). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. («Η καθημερινή κοινωνικότητα ως έμφυλη πρακτική»).
Herzfeld, Michael. 2012. Η Ποιητική του Ανδρισμού. (Mετάφραση Μαρία Καστανάρα, επιμέλεια Νερίνα Κιοσέογλου). Αθήνα: Αλεξάνδρα σσ.31-65, «Η ποιητική του ανδρισμού» και ειδικότερα 45-55, «Το επιχείρημα της πείνας».
Μακρυνιώτη Δήμητρα. 2014. Μικροί Μάγειρες στη Μικρή Οθόνη: Παίζοντας με τη Γνώση, την Απόλαυση και τον Κοινωνικό Έλεγχο. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος.
Foucault, Michel. Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Τόμος Β’, Η Χρήση των Απολαύσεων. (Μετάφραση Γιώργος Κωνσταντινίδης). Αθήνα: Εκδόσεις Ράππας, σσ. 1989 («Σχετικά με τη δίαιτα – γενικά» και «Η δίαιτα των απολαύσεων»).
Du Boulay, Juliet. 2008. “O συμβολισμός της γης σ’ ένα χωριό της ορθόδοξης Ελλάδας». (Μετάφραση Ορέσης Λιντερμάγιερ). Στο Ελευθέριος Αλεξάκης κ.ά. (επιμ.), Ανθρωπολογία και Συμβολισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, σσ. 145-173.
Lester, Rebecca. 2011. «Ο (από) σωματοποιημένος εαυτός της νευρικής ανορεξίας; (Μετάφρση Μιχάλης Λαλιώτης). Στο Αθηνά Αθανασίου (επιμ., Βιοκοινωνικότητες: Θεωρήσεις στην Ανθρωπολογία της Υγείας. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, σσ. 327-360.
9. Διατροφικές, οικονομικές, αισθητικές και ηθικές αξίες και κοινωνική ιεραρχία
*Κιουρτσάκης, Γιάννης. 1985. Καρναβάλι και Καραγκιόζης: Οι Ρίζες και οι Μεταμορφώσεις του Λαϊκού Γέλιου. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος, σσ. 321-340 («Η πείνα του Καραγκιόζη: Από την αδηφαγία στην ασιτία»).
*Νοrbert, Elias. 1997. H Διαδικασία του Πολιτισμού: Μια Ιστορία της Κοινωνικής Συμπεριφοράς στη Δύση. (Μετάφραση Θεόδωρος Λουπασάκης, επιμέλεια Κώστας Λιβιεράτος). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σσ. 179-183 («Λόγοι για τους οποίους υποστηρίζουν οι άνθρωποι ότι η τάδε συμπεριφορά είναι «κακή» και η δείνα «καλή» ή «καλύτερη».
Lewontin, Richard.2002. Δεν Είναι Απαραίτητα Έτσι: Το Όνειρο του Ανθρώπινου Γονιδιώματος και Άλλες Πλάνες. Αθήνα: Εκδόσεις Κάτοπτρο, σσ. 308-328 («Γονίδια στα τρόφιμα»!).
Harris, Marvin. 1989. H Iερή Αγελάδα και ο Βδελυρός Χοίρος: Αινίγματα της Διατροφής και του Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Τροχαλία, σσ. 118-141 («Η.Π.Α. και άγιο βοδινό»).
10. Υπάρχουν τοπικά φαγητά και εθνικές κουζίνες την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας;
*Appadurai, Arjun. 1998. «Πώς φτιάχνεται μια εθνική κουζίνα; Τα βιβλία μαγειρικής στη σύγχρονη Ινδία. (Μετάφραση Βασιλική Γιακουμάκη). Στο Άννα Ματθαίου (επιμ.), Ιστορία της Διατροφής: Προσεγγίσεις της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας. Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, σσ. 157-195.
Ματθαίου, Άννα. 1998. «Ο Βριλιά Σαβαρίν και το ψάρι του αρχιναύαρχου Κανάρη. Τα ελληνικά βιβλία μαγειρικής του 19ου αιώνα». Τα Ιστορικά 296, σσ. 102-122.
Μπακαλάκη, Αλεξάνδρα. 2000. «Φαγητά που ταξιδεύουν. Συναντήσεις και διακρίσεις». Στο Ρωξάνη Καυταντζόγλου και Μαρίνα Πετρονώτη (επιμ.), Όρια και Πειθώρια, Εντάξεις και Αποκλεισμοί. Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, σσ. 69-90.