Περιεχόμενο Μαθήματος
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
Στόχος του μαθήματος είναι να εμβαθύνει σε ζητήματα αισθητικής και εικονογραφικής ανάλυσης των εικόνων και παραστάσεων της βυζαντινής ζωγραφικής. Στο πλαίσιο του μαθήματος εξετάζονται καταρχήν οι ιστορικές-κοινωνικές συνθήκες και το θεολογικό-δογματικό-λειτουργικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε η χριστιανική εικονογραφία. Παρουσιάζονται οι βασικές αισθητικές αρχές της χριστιανικής ζωγραφικής με παράλληλη μελέτη επιλεγμένων γραπτών πηγών και κειμένων βυζαντινής αισθητικής. Παράλληλα, διερευνώνται οι σχέσεις της με την παλαιότερη εθνική-ειδωλολατρική καλλιτεχνική παράδοση, ενώ γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην χρήση των συμβόλων και συμβολισμών στην εικονογραφία και εικονολογία της. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι κυριότεροι σταθμοί εξέλιξης της βυζαντινής ζωγραφικής και της χριστιανικής εικονογραφίας από τους πρωτοχριστιανικούς ως τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Στο πλαίσιο του μαθήματος θα πραγματοποιηθούν επισκέψεις σε παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης που διασώζουν τον εντοίχιο ζωγραφικό διάκοσμό τους.
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ
Το περιεχόμενο του μαθήματος διαρθρώνεται στις παρακάτω 13 διδακτικές ενότητες:
1. Το ιστορικό-κοινωνικό-ιδεολογικό-θεολογικό πλαίσιο διαμόρφωσης της χριστιανικής ζωγραφικής. - Οι πηγές της βυζαντινής εικονογραφίας. - Η βυζαντινή θεολογία και φιλοσοφία της εικόνας. - Η βυζαντινή εικόνα ως αντικείμενο αισθητικής προσέγγισης, τέχνης και λατρείας. - Η υπόσταση και λειτουργία της βυζαντινής εικόνας κατά τον Ιωάννη Δαμασκηνό.
2. Από τα νεκρικά πορτρέτα του Φαγιούμ στις απαρχές της τέχνης των βυζαντινών εικόνων. - Η διαμόρφωση της πρωτοχριστιανικής εικονογραφίας στην ζωγραφική τάφων και κατακομβών (Ρώμη, Θεσσαλονίκη, κοπτική Αίγυπτος).
3. Η παλαιοχριστιανική εικονογραφία και η μνημειακή ζωγραφική ως την εποχή της Εικονομαχίας (ψηφιδωτά, τοιχογραφίες): η μαρτυρία των παλαιοχριστιανικών μνημείων. - Εικονογραφικοί τύποι και σχήματα με τον Χριστό και την Θεοτόκο στον διάκοσμο της αψίδας: συμβολισμοί, μορφολογία, αισθητική.
4. Η ζωγραφική της περιόδου της Εικονομαχίας: οι θεολογικές-δογματικές διαμάχες και η ανεικονική ζωγραφική.
5. Η εξέλιξη της ορθόδοξης εικονογραφίας στην ζωγραφική της μέσης βυζαντινής περιόδου (9ος-12ος αι.).
6. Η εξέλιξη της ορθόδοξης εικονογραφίας στην παλαιολόγεια ζωγραφική των υστεροβυζαντινών μνημείων (13ος-15ος αι.).
7. Η μεταβυζαντινή εικονογραφική παράδοση στην λατινοκρατούμενη και τουρκοκρατούμενη Ελλάδα και την Βενετία: Ιστορική επισκόπηση, αισθητική θεώρηση, εικονογραφική εξέλιξη, σχολές και εργαστήρια.
8. Η διαμόρφωση και εξέλιξη των εικονογραφικών κύκλων και σχημάτων σε συνάρτηση με τις δογματικές αρχές, τις λειτουργικές ανάγκες και την εξέλιξη της βυζαντινής ναοδομίας. - Η εικονογραφική ιεραρχία, η θέση και η λειτουργία των εικόνων και παραστάσεων μέσα στον ναό. - Ο διάκοσμος του Ιερού Βήματος, του τρούλου και των υπόλοιπων τμημάτων των βυζαντινών ναών.
9. Βυζαντινές φορητές εικόνες: αισθητική θεώρηση, ιστορικό διάγραμμα, υλικά, τεχνικές. - Εικόνες σε πολύπτυχα-προσκυνητάρια-τοίχους, εικόνες τέμπλου (δεσποτικές, επιστύλια, βημόθυρα), αμφιπρόσωπες, ανάγλυφες, ψηφιδωτές, εικόνες-λειψανοθήκες. - Ζωγράφοι, εργαστήρια, αφιερωτές.
10. Βυζαντινά εικονογραφημένα χειρόγραφα (κοσμικά και εκκλησιαστικά): ορολογία, υλικά, εργαλεία, μικρογράφοι, αντιγραφείς, εργαστήρια. - Ιστορική επισκόπηση και αισθητική θεώρηση. - Το υπερβατικό στοιχείο, η γλώσσα των μορφών και η επίδραση της Θείας Λειτουργίας.
11. Το πορτρέτο στην βυζαντινή ζωγραφική (αυτοκράτορας, βυζαντινή αυλή, χορηγοί, δωρητές, ιεράρχες, μοναχοί). - Ο ρόλος του καλλιτέχνη στο Βυζάντιο.
12. Εικόνα και Σύμβολο: η γλώσσα, η αισθητική και η λειτουργία των συμβόλων και των συμβολικών παραστάσεων στην παλαιοχριστιανική και την βυζαντινή ζωγραφική.
13. Χώρος-Σύνθεση-Φως-Χρώμα στην βυζαντινή και την μεταβυζαντινή ζωγραφική: Δογματικές, αισθητικές, εικονογραφικές και τεχνοτροπικές παρατηρήσεις.
Επιπρόσθετη βιβλιογραφία για μελέτη
M. ΑΧΕΙΜΑΣΤΟΥ-ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ, Βυζαντινές Τοιχογραφίες, Αθήνα 1995.
Π. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, Βυζαντινές εικόνες, Αθήνα 1995.
Γ. ΓΑΛΑΒΑΡΗΣ, Το βυζαντινό εικονογραφημένο χειρόγραφο. Προσφορά του καλλιτέχνη στο Θεό, Αθήνα 1994.
Γ. ΓΑΛΑΒΑΡΗΣ, Ζωγραφική βυζαντινών χειρογράφων, Αθήνα 1995.
Ν. ΓΚΙΟΛΕΣ, Μνημειακή χριστιανική ζωγραφική, π. 400-726, Αθήνα 1983.
Ν. ΓΚΙΟΛΕΣ, Ο βυζαντινός τρούλος και το εικονογραφικό του πρόγραμμα (μέσα 6ου αι.-1204), Αθήνα 1990.
Ε. ΔΟΞΙΑΔΗ, Τα πορτρέτα του Φαγιούμ, Αθήνα 1996.
Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, Βυζαντινή φιλοσοφία της εικόνας. Μια ανάγνωση του Ιωάννη Δαμασκηνού, Αθήνα 1997.
Κ. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ, Περί εικονογραφικής ιεραρχίας, Αθήνα 2004.
Π. Α. ΜΙΧΕΛΗΣ, Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης, εκδ. Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή (η΄ έκδοση), Αθήνα 2015.
Κ. ΜΠΑΡΟΥΤΑΣ, Το πρόβλημα της ελευθερίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2002.
Ν. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ, Βυζαντινά ψηφιδωτά, Αθήνα 1994.
R. CORMACK, Writing in Gold. Byzantine Society and its Icons, London 1985.
A. GRABAR, La peinture byzantin, Geneve 1953.
A. GRABAR, L’Iconoclasme byzantine, Paris 1957.
A. GRABAR, Le premier art chrétien (200-395), Paris 1966.
L. JAMES, Light and Colour in Byzantine Art, Oxford 1996.
V.N. LAZAREV, Storia della pittura bizantina, Torino 1967.
K. MARSENGILL, Portraits and Icons. Between Reality and Spirituality in Byzantine Art, Turnhout 2013.
C.A. TSAKIRIDOU, Icons in Time, Persons in Eternity. Orthodox Theology and the Aesthetics of the Christian Image, Surrey-Burlington 2013.
T. VELMANS, La peinture murale byzantine à la fin du Moyen Age, Paris 1977.
K. WEITZMANN, Studies in Classical and Byzantine Manuscript Illumination, Chicago 1980.
K. WEITZMANN, Byzantine Liturgical Psalters and Gospels, Variorum Reprints, London 1980.